16 Mart 2011 Çarşamba

İRAN İZLENİMLERİ


Elli yıla bir-iki yıl kalan şu ahir ömrümde kendimi hiç batılı bir insan gibi hissetmedim. 
Kişisel yaşamımda aldığım kararların hemen tümünü  aklımın sesini dinleyerek değil, vicdanımın ve kalbimin yönlendirmesi ile aldım desem büyük bir hata yapmamış olurum. 
Çeşitli seyahatler nedeniyle dolaştığım batı kentlerinin son derece kurallı, her şeyin nasıl ve ne zaman olacağının herkes tarafından bilindiği ve makine düzeni içinde intizamla işleyen mekanizmaları beni hep rahatsız etmiştir. Dıştan bakıldığında rasyonel ve batılı bir izlenim veriyor olmakla birlikte, hep diken üstünde hissettiğim batı kentlerinden ülkeme ve/veya sonrasında Anadolu’nun doğu bölgelerindeki kentlere gittiğimde kendi topraklarımda olmaktan mı? Yoksa gerçekten batılı olmaktan ziyade doğulu bir insan olmamdan mı? Bilemiyorum kendimi çok daha rahat hissederim. 
Bir toplantı nedeniyle İran’a ve üstelik kuzeydoğu İran’a gideceğim belli olduğunda, hem daha önce görmediğim bölgeyi görmenin heyecanı hem de 1979’da Mollaların Şah Rıza Pehlevi’yi bölgedeki sosyalist ve komünistlerin desteği ile devirip ardından kendine yardım eden ne kadar solcu varsa kurşuna dizerek iktidarını pekiştirdiği, 32 yıldır devam eden rejimin  ne durumda olduğunu göreceğim için heyecanlı olduğum kadar yola çıkarken kendimi yabancı hissetmeyeceğimi biliyordum. Toplantıya katılacak Fransız dostlarımızın toplantının ertelenmesi veya başka bir yere alınması için oldukça büyük çaba gösterdiklerini öğrendiğimde, o çekingen ve garantici batılı rasyonalizminin harekete geçtiğini düşündüm. THY’nin tarifeli olarak haftada 2 gün karşılıklı sefer yaptığı Türkmenistan sınırı ile Afganistan sınırı yakınında İran’ın ikinci büyük kenti Meşhed’e indiğimde, pasaport kontrolünü geçip alelacele havaalanı dışına çıkıp bir sigara tüttürmek için davrandığımda ateşimin olmadığının farkına vardım. Etrafa bakınırken sanki alnımda kim olduğum yazılıymış gibi “harı buradan alasan gardaş” sesi beni hem kendime getirdi hem de gelirken hissettiklerimin doğruluğunu teyit etmiş olmanın tebessümünün yüzüme yansıdığını fark ettim. Meşhed, Şii inancına göre Allahın 12 Aslanından(12 İmam) İran’da mezarı bulunan tek dinsel büyüğün kabrinin olduğu bir kent. İmam Reza’nın kabri tüm Şiiler için çok önemli bir dinsel motif ve bu nedenle nüfusu normal zamanlarda 2.500.000 civarında olan Meşhed kenti başta Newroz (21 Mart ve aynı zamanda İran’da yeni yıl bu tarihte başlıyor) olmak üzere yılda 20 milyon turisti ağırlıyor. Bu turistlerin büyük kısmı ise hacı olmak üzere bölgeye gelen Şiiler. İmam Reza’nın kabrinin bulunduğu alan yüz bin kişiyi aynı anda alabilen çok büyük bir meydana bakıyor ve aynı bölgede bir müze ve bir etnografya salonu var. İmam Reza’nın kabri el işçiliği ile yapılmış ve yerden tavana kadar aynalarla donatılmış durumda. İçine girildiğinde insana büyük bir ferahlık duygusu veriyor. Ziyaret saatimizin namaz vaktine gelmiş olması nedeniyle bize çok kalabalık gelse de kabri bize gezdiren Azeri yoldaşımız çok sakin bir gün olduğu konusunda bizleri uyarıyor. Ne yazık ki bu bölgeye fotoğraf makinası ve kamera sokmak yasak. Bu nedenle fotoğraf çekebilmek mümkün olmadığı gibi,  grubumuzun içinde Hıristiyan dostlarımızın olması onların içeri alınmasını engelliyor. Yani İmam Reza’yı görebilmek için Müslüman olma şartı var. Ziyaretçilerinin altından yapılmış kabrine bir kerecik dokunabilmek ya da öpebilmek için gösterdikleri gayreti görünce ne kadar önemli bir mekanda yer aldığınızı daha kolay anlayabiliyorsunuz.  Alanın diğer bir kenarında 4 katlı büyük bir müze de var ve içeri girildiğinde insanı şaşırtıyor. Şah Rıza Pehlevi resimli pullardan Ayetullah Humeyni filigranlı paralara kadar çok sayıda örneğin sergilendiği klasik ama öğretici bir müze gezmiş oluyorsunuz.   İmam Reza’nın kabrinin hemen girişinde 13. Yüzyıldan kalma bir hamamı restore ederek güzel bir etnografya müzesi haline getirmişler ki hamamın iç tavanlarında 13 kat olmak üzere bir çok fresk yer almakta. İran toplumunun geçmişine bakmak açısından oldukça aydınlatıcı örnekler var.  Aynı zamanda büyük şair Firdevsi’nin de anı mezarı Meşhed kentinin çok yakınında(Tus Kasabası) yer almakta ve bu kentte bulunan üniversiteye de adını vermiş durumda. Firdevsi’nin anı mezarı da en çok ziyaret edilen bölgeler arasında.   60.000 beyitten oluşan tek eseri Şehname’yi(Şahların Kitabı) 30 yılda yazıp Gazneli Mahmut'a sunan Firdevsi’nin bağlanan aylığı az bulduğu için sultanı ağır biçimde hicvedip, Gazne'den göçmek zorunda kaldığı çeşitli ülkeleri dolaştıktan sonra doğduğu Tus kasabasında öldüğü biliniyor. Tarih öncesi zamanlardan başlayıp Sasani İmparatorluğu sonuna dek tüm eski İranlı krallarının menkıbelerinin ele alındığı Şehname’nin ana tema Zabulistan prensi efsanevi kahramanı (Rostam) Rüstem’in hikayesidir.  Simurg veya diğer ismiyle Zümrüdü Anka efsanevi bir kuştur. Diğer isimleri Sênmurw (Pehlevi) ve Sîna-Mrû (Pâzand)   olan Simurg, Pers mitolojisi kaynaklı olsa da zamanla diğer Doğu mitoloji ve efsanelerinde  yer edinmiştir.  Şehname'de Kral Sam'ın oğlu Prens Zal albino olarak doğar. Kral, oğlunu görünce, çocuğun şeytanların tohumu olduğunu düşünüp onu  bir dağa terk eder, çocuğun ağlayışlarını duyan yumuşak kalpli Simurg çocuğu alıp büyütür. Zal her türlü bilgiye sahip Simurg'dan hikmet almış birçok şey öğrenmiştir. Yine de büyüyüp bir yetişkin olduğu zaman insanların dünyasına girmek ister. Simurg, ona bir tane altın tüy verip gitmesine izin verir. Eğer Zal, Simurg'un yardımına ihtiyaç duyarsa bu tüyü yakacaktır. Krallığına döndüğünde Zal güzel Rudabah'a aşık olur ve onunla evlenir. Zal karısının doğum sırasında öleceğini fark eder ve eşi ölmek üzereyken Simurg'u çağırmaya karar verir. Ortaya çıkan Simurg, Zal'ın bir tür sezaryen benzeri yöntem uygulamasını sağlar ve Rudabah ile çocuğun hayatını kurtarır. Bu çocuk daha sonra en ünlü ve büyük Pers kahramanlarından biri olacak, ülkemizde bilinen adıyla Zaloğlu Rüstem’dir.  Firdevsi’nin anı mezarını bize dolaştıran mihmandarımız, oldukça güzel yapılmış rölyeflerin önünde Şehname’nin epik bir eser olduğunu, çeşitli mitleri barındırdığını ancak tüm bunlara karşın İran halkının gerçeklerini anlattığını üstüne basa basa ifade etti. Gerçektende sürekli gelen öğrenciler ve ziyaretçilerle Firdevsi’nin İran için sadece önemli bir şair olmadığını aynı zamanda çok değer verdikleri bir motif olduğunu hissetmek mümkün oluyor.
Sokaklarında dolaşıldığında İran’daki Molla Rejiminin kendisini ne denli tahkim ettiğini görmek zor değil. Rejimin tahkimatını telefon görüşmelerinde ve internet üzerinden haberleşmede daha net anlamak mümkün. Sizi kim ararsa arasın ancak farklı bir numara üzerinden görüşme yapabiliyorsunuz. Telefonunuzda kayıtlı olan biri bile aramış olsa ekranda yerel bir numara görünüyor. İnternet bağlantısı ise sürekli ve düzenli olmadığı gibi en sık kullanılan arama motorları bile kısa bir süre sonra www.vatanmail.ir adresine yönlendiriliyor.  Ancak ilginç olan sokaklardaki kadın sayısı sanırım. İran nüfusunun %49’unu oluşturan kadınlar en azından Meşhed sokaklarının %70’ini oluşturuyorlar. Başları örtülü, büyük kısmı siyah feracelerle örtünmüş ve yüzleri açık İran’lı kadınlar sokakları istila etmiş durumda. O sürmeli gözleri ile insanın gözünün içine baka baka geçiyorlar ve her daim sokaklardalar gecenin 12’sinde bile sokaklardaki kadın sayısı çok fazla.  Tabi alkolün zinhar olmadığı İran’da tütün bulabilmek de oldukça zor bir iş. Eğlence mekanlarına hiç rastlamadım ancak Coca-Cola, Pepsi, Fanta, KFC gibi ABD menşeli ürünler her tarafta satılıyor. İran’ın resmi para birimi Riyal, hiçbir mağazada Riyal ile alışveriş yapmak mümkün değil. Riyal’den 10 kat daha değerli olan Toman diye bir para birimi var. Bu adla basılmış hiçbir para olmamasına karşın tüm fiyatlar Toman ile ifade diliyor ve örneğin siz mağazaya 10.000 Riyal veriyorsunuz ve 1.000 Toman olarak size söylenmiş bir ürünün bedelini ödüyorsunuz.  1.000 Toman ise 1 ABD Doları değerinde. Siyasal olarak ABD karşıtlığı üzerine politika üreterek varlığını sürdürüyormuş izlenimi veren İran’da böyle bir durum olduğu söylense belki inandırıcı olunmazdı. Ama yoğun bir ABD malları kullanımı olduğunu da gözledim.
Öte yandan Saddam Hüseyin’in 1980’de ABD’nin etkisiyle İran’a saldırması ile başlayan ve İran’ın bir milyona yakın insanını kaybettiği savaşın izlerini görmek de mümkün oluyor. Hala cadde ve sokaklarda Ayetullah Humeyni ve Ayetullah Ali Hameney’in fotoğraflarının yanında savaşta ölen İranlıların fotoğrafları yer almakta.
İran’da kaldığımız süre boyunca resmi bir toplantının parçası olmamız nedeniyle fırsat yaratabildiğimiz tüm zamanları sokakta geçirmeye çalışarak dolaştık, hiç sebze yiyemedik. Lokantalarda da otelde de rastlamak mümkün olmadı ama her daim kırmızı ete ulaşmak olanaklı. İnce ve uzun yapısı ile bir tür basmati olan İran pirincinden yapılmış pilav(çilav) her yemeğin yanında ve ortalama 3 kişinin yiyebileceği porsiyonlarda  tereyağı ayrı biçimde servis ediliyor. Yanına ise isterseniz shashlık(şiş), bahtiyari vb. adlarla gelen kırmızı etten ızgaralar ya da bizim tandıra benzer çok lezzetli etleri, bölgede yetişen ve her yerde satılıp her şeyin içine eklenen safran ile yapılmış başka çilav türleri de mevcut. Etnografya müzesinde en küçüğünden devasa büyüklükte olanlarına dek çok sayıda ve çeşitte semaver görmüş olmamıza karşın Meşhed’te çayevine de rastlamadık. Otelde ise bizleri Early Grey sallama çaylar karşıladı her defasında.
İran’ın Ostan adı verilen 30 idari bölümden oluştuğunu belirtmek gerek.  Razavi Horasan Ostanı’nın merkezi olan Meşhed, tarih boyunca ipek yolu ve baharat yolu gibi kervan yollarının üzerinde bulunduğu için her zaman önemli bir konumda bulunmuştur. Ancak İmam Reza çarşısında yer alan baharatçılara bakıldığında bırakalım İstanbul’daki Mısır Çarşısını, Bursa’nın baharatçılar çarşısındaki kadar bir baharat çeşitliliği olmadığını söylemek mümkündür.
Yaklaşık 1 hafta süren bir ve üstelik büyük bölümü otelde toplantıda geçen bir zaman içinde İran gibi bir ülke hakkında fikir sahibi olmak ya da söz söylemek oldukça güç bir iş. Meşhed ve bulunduğu bölge Türkiye’nin etkisinin en az olduğu bölgelerden birisi buna karşın genel olarak Türklere karşı diğerlerine gösterilenlerden daha büyük bir muhabbet ve sevgi duyulduğuna yakından tanık olduk.
Dönüş vakti yaklaşmıştı ve Türkiye’den kötü haberler alıyorduk. Mart kapıdan baktırır, kazmayı küreği yaktırır kabilinden Ankara’da 60 santim kar olduğunu ve okulların 1 gün tatil edildiği haberini alıp, buna Bursa’da da yoğun kar yağışı bilgisini ekliyor ve gideceğimiz gece İstanbul’da da kar beklendiğini duyuyorduk. Türkiye üzerinden ülkesine dönecek olanlar da dahil olmak üzere yaklaşık 50 kişiden oluşan ve aynı uçakla dönecek olan delegasyonu salimen ülkeye dönme telaşı sarmıştı. Sabaha karşı 03.30’da kalkacak uçağımıza gitmek üzere 01.00’de otelden ayrıldığımızda delegasyonun tümünün gözlerinden bu durumu görmek mümkündü. Meşhed Uluslararası Havaalanı’nın kapısından girip ip gibi bir kuyrukla tek güvenlik kapısından geçip, THY’nin güler yüzlü olduğu kadar yardımcı çalışanının yardımı ile beklemeksizin biniş kartlarımızı alıp, Azeri kökenli olduğu için sohbet etmeye çalışan pasaport polisini kolaylıkla geçtiğimizde 2 saatten daha uzun bir zaman olan uçak kalkışına kadar gidiş terminalinde bir kafeteryada kahvemizi içip zaman geçirmeyi planlıyorduk. Ancak gördük ki yılda 20 milyon turistin geldiği söylenen bu kentin uluslararası havaalanında değil bir kafeterya, su içecek bir ünite dahi yoktu. Eğer uçağımız rötar yaparsa ya da kardan dolayı bir gecikme olmuşsa ne yaparız burada açlıktan ölmekte var diye şakalaşırken tam zamanında inen uçağımızın yumuşak koltuğunda henüz pilot hoş geldiniz demeden uykuya dalmışım.

Uyandığımda İstanbul’a inmek üzereydik ve sanki hiç ülkeden ayrılmamışım gibi bir hisle dönmüş oldum. Dedim ya batılı değil doğulu gibi olmak benim için daha ehven bu nedenle İran’da kendimi tüm rejim defolarına rağmen kötü hissetmedim. Sanki bin yıldır İran’da yaşıyormuşum gibi tanıdık ve bildik bir yerde olduğum kanaatiyle valizimi alarak Bursa’ya yani kentime dönüş yolunu tuttum. 16.03.2011, Bursa    

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder